Wénten makudang-kudang piranti sané dados anggén srana
sajeroning ngawigunayang paribasa Baliné gumanti limbak kaanggé olih i krama
Bali tiosan ring wahana ring ajeng. Srana inucap sajeroning jalur pendidikan
manawi saking TK para siswa sampun kacaluhang makarya sasolahan sané nganggé
reragragan mangda madaging silih-sinunggil unsur paribasa. Sajeroning media
elektronik taler mangda wénten sasolahan sané prasida nganggé paribasa,
minakadinnyané acara-acara masatua, macecimpedan, mapidarta taler mangda
prasida katayangan ring tipiné. Sasolahané inucap nénten ja mawates sané madué
wangun tradisional manten taler ring wangun modern sakadi drama satu babak
(opera) mabasa Bali.
1.     
Paribasa Sajeroning Basa Bali
            Sakadi             sampun
kaunggahang ring ajeng paribasa Bali madué kawigunan anggén panglengut basa.
Makéh pisan piranti panglengut basané punika sané nénten ja wénten ring basa
Bali manten. Basa-basa ring nusantara sakadi basa Jawa, Sunda, Madura, Bugis,
Minang, lan sané lianan taler madué panglengut basa. 
            Paribasa
sajeroning basa Indonesia pateh sakadi peribahasa. Paribasa manut Kamus
Umum Bahasa Indonesia pakaryan W.J.S. Poerwadarminta (1987: 738)
ngunggahang, paribasa punika, marupa lengkara utawi pupulan kruna sané
susunannyané tetep lan lumrahnyané ngimbayang pariindikan pikarsan sané sampun
janten (ingkupan sajeroning paribasa minakadi raos ngémpélin (ungkapan), sloka
(bidal), lan sesawangan (perumpamaan). Abdul Rozak Zaidan, dkk., (2000: 153)
sajeroning Kamus Istilah Sastra ngartosin paribasané punika pinaka
ungkapan sané ringkes, padet, sané madaging kasayuaktian sané nyata, tetuek
kauripan (prinsip hidup), utawi tata-titi parilaksana; sesonggan (pepatah).
Minakadinnya: wénten gendis wénten semut, lek matakén paling ring margi. Panuti
Sudjiman, ed. (1986: 58) maosang paribasa (peribahasa) punika ungkapan
sané ringkes, padet, madaging kasayuaktian sané ketah (wajar), tetuek
kauripan (prinsip hidup), utawi tata-titi parilaksana. Paribasa madué
tetujon  pateh sakadi sesonggan (pepatah).
Manut Panuti Sudjiman, sesonggan (pepatah) punika wantah lengkara péndek
madaging imba indik kahanan utawi parilaksana, nyihnayang pikayunan sané
mawiguna utawi kasayuaktian sané ketah (wajar). Kocap, sesonggan (pepatah)
kakaryanin pinaka srana munggelang baos sang sané kairing mabebaosan. Manut 
            Manut
panampén para sujana ring ajeng, wénten makudang-kudang artos paribasané.
Yadiastun kadi punika, untengnyané pateh inggian punika basa sané madrebé
wangun péndek tur padet ngunggahang sahananing parilaksanan i manusa sané
kaimbayang sakadi laksanan i buron utawi kahanan barang, sané prasida ngwetuang
pikayunané seneng, jengah, tur éling.
            Wénten
makudang-kudang parinama sané kaanggén sajeroning nyihnayang paribasa Bali
punika. I Ketut Ginarsa lan I Nengah Tinggen nganggén parinama Paribasa Bali;
I Wayan Simpen, AB. Nganggén parinama Basita Paribasa; I Wayan Budha
Gautama nganggé parinama Pralambang Basa Bali.
2.     
Pérangan Paribasa Bali
            Manut
para sujana Bali ring ajeng, paribasa Bali kapérang dados makudang-kudang
wangun. Ketut Ginarsa (1984) mupulang paribasa Bali dados dasa macem, inggih
punika; (1) wewangsalan, (2) peparikan, (3) sesonggan, (4) sesenggakan, (5)
sesawangan, (6) bladbadan, (7) seloka, (8) sesapan, (9) raos ngémpélin, lan
(10) cecimpedan. Ngurah Bagus, dkk. (1979/1980) mupulang paribasa Bali dados
nem macem, minakadi (1) sesonggan, (2) sesenggakan, (3) sesawangan, (4)
wewangsalan, (5) sloka, lan (6) bladbadab. Wayan Simpen AB. (2004) mupulang
paribasa Bali dados nembelas soroh, minakadi (1) sesonggan (pepatah),
sesenggakan (ibarat), (3) wewangsalan (tamsil), (4) sloka (bidal),
(5) bebladbadan (metafora), (6) peparikan (pantun/madah), (7)
papindan (perumpamaan), (8) sesawangan (perumpamaan), (9)
cecimpedan (teka-teki), (10) cecangkriman (syair teka-teki), (11)
cecangkitan (olok-olok), (12) raos ngémpélin (pelawak), (13)
sesimbing (sindiran), (14) sesemon (sindiran halus), (15) sipta (alamat),
dan sesapan (doa). Nengah Tinggen (1988) mérang paribasa Bali dados dasa
widang, luiripun (1) sesonggan, (2) sesenggakan, (3) sesawangan, (4)
wewangsalan, (5) peparikan, (6) bebladbadan, (7) sloka, (8) raos ngémpélin, (9)
cecimpedan, lan (10) sesapan. Wayan Budha Gautama (2004) mérang paribasa Baliné
dados kutus wilangan, minakadi (1) sesonggan (pepatah), (2) sesawangan (perumpamaan),
(3) sesenggakan (ibarat), (4) beblabagan (metafora), (5)
wewangsalan (tamsil), (6) cecangkitan (olok-olokan), (7) rawos
ngémpélin (lelucon), lan (8) cecimpedan (teka-teki).
            Saking
pah-pahan parajana ring ajeng, raris Tim Penyusun saking Dinas
Kebudayaan Provinsi Bali sareng angga Tim Badan Pembina Bahasa, Aksara,
Dan Sastra Bali Provinsi Bali warsa 2006 prasida ngamedalang cakepan sane
mérang paribasa Bali dados nembelas pupulan. Pah-pahané punika sakadi; (1)
sesonggan, (2) sesenggakan, (3) sesawangan, (4) papindan, (5) sesemon, (6)
sloka, (7) sesimbing, (8) wewangsalan, (9) peparikan, (10) cecangkitan, (11)
raos ngémpélin, (12) cecimpedan, (13) cecangkriman, (14) bebladbadan, (15)
sesapan, lan (16) tetingkesan.
            Manut
artos paribasa ring ajeng, ri tepengan kadi mangkin, titiang ngwewehin malih
pah-pahan sané kamedalang olih Tim Penyusun saking Dinas Kebudayaan
Provinsi Bali sareng angga Tim Badan Pembina Bahasa, Aksara, Dan Sastra
Bali Provinsi Bali warsa 2006 malih kalih widang. Pah-pahané punika : (17) basa
gigihan lan (18) basa jumbuh.
1. Sesonggan
(Papatah)
            Sesonggan,
malarapan antuk tetujon miwah dagingnyané, sumaih pisan ring sesenggakan, miwah
ring sloka, inggih punika sering kanggén nyindir, sakéwanten wangun sesonggan
wénten sané kamedalang jangkep, madaging katerangannyané. Taler, wénten sané
nénten jangkep, santukan katerangannyané sampun kauningin. Wangun sesonggan
nénten nganggén kruna buka sakadi ketah ring sesenggakan, miwah nénten
nganggén kruna buka slokané sakadi wangun slokané.
Pinaka imba, kadi ring sor puniki:
- Ada kacang ninggal
     tungguana, suksemanipun : nenten wenten
     anak alit wiadin sisia, jaga ngutang sesolahan bapa wiadin guru
- Ada mas slakane tan paguna,
     suksemanipun : skadi anake sane polih barang sane anyar, raris barange
     sane let (yang lama) tan karunguang
- Angkabin barong somi,
     suksemanipun : matakut timpal (anak) antuk sane aeng-aeng, kewanten
     sejatin ipun nenten wenten punapa punapi
- Anyar-anyaran gerang
     bangkuk, suksemanipun : sakadi anake sane
     ngwangun saluiring wawangunan, ring pangawitne kewanten ipun gati
     (anteng), wawu asasih kewanten sampun macet (tan kalinguang)
- Awak baduda nagih madanin
     garuda, suksemanipun : sakadi anake sane
     tiws wiadin mamacul, mamanah ipun mamadanin (nandingin) anake sane sugih
     wiadin anake sane mapangkat tegeh.
- Abias pasih,suksman ipun
     nenten keni antuk ngawilanginkatahipun.
- Ada andus ada api,
     suksmanipun: yening wentenorti ala wiadin ayu, sinah wenten sane jati
     (pasaja) diastun akidik.
- Aduk sera aji keteng,
     suksmanipun: umpami ring desa wenten krama Desanipun adiri malaksana kaon
     (mamaling), raris maka Desa kaucap kaon seneng mamaling.
- Asing nyongkok kadene meju,
     suksmanipun: asing-asing wentyen anak ngraos paragon, kasengguh ngraosang
     dewekipun/wenten anak mamargi wengi nyalah masa kasengguh (kadena )
     maling.
- Awak bebduda nagih madain
     garuda, suksmanipun: sakadi anake tiwas utawi mamacul, mamanah ipun
     mamadain anak sane sugihutawi anak sane mapangkat tegeh.
- Bangkung kapitikan,
     suksemanipun : sakadi anake sering marikosa anak, ring arep anake akeh,
     ipun ngliep mapi tan uning, yening rikala suung ipun parikosa nyagrep
- Bapane macan panakne samong,
     suksemanipun : upami bapaneipune duweg dados balian, sinah pianakipune
     taler dueg ngusadanin
- Bikase mabuyung sampi,
     suksemanipun : sakadi anake sane mapi-mapi kasih tur wawuh, kewanten
     sujatinipun tan pegat ngamahin
- Be nantangin talenan,
     suksemanipun : sakadi anake sane sampun kaon maprakara, raris ipun
     nangtangin anake sane menang; wiadin sakadi anake sane sampun janten iwang
     nangtangin sane patut
- Bedeg gegantungan,
     suksemanipun : sakadi anake sane ngambel pakaryan utawi dados pagawe
     pamrintah, wiakti nenten jenek, yening iwang antuka raris pagawe punika
     kakisidang wiadin kasuudang.
- Bedug pangorengan
     suksmanipun: kaucapang majeng anak sane kalintang pengkung tur sigug,
     nenten dados pakelingin utawi ajahin.
- Blakas mangan di pisaga
     suksmanipun: Sakadi anake nue piaak lanang siteng tur anteng raris ipun magenah
     ring pisaga.
- Berag-beragan jaran sumba,
     ikutne masih kenjir suksmanipun: Satuaran-tuaran anak pecak sugih,
     tangkepipun taler kanten begag utawi matangkep suka.
- Bobabe nilun kuping,
     suksmanipun: kaucapang majeng anak sane kalintang bogbog, nenten satia
     ring samaya/janji.
- Botor majeet, wiadin sera
     makihkih, suksmanipun: kaucapang ring anake sane kalintang demit tur
     pripit.
- Buta tumben kedat,
     suksmanipun: Sakadi anak sane pecak tiwas, kasuen raris ipun sugih,
     pramangkin ipun sombong ngagu tur jerbu ring timpal miwah nyama braya.
- Calep calung, suksmanipun:
     kaucapang ring anake sane sering ngidih ajengan ring pisaga.
- Caruk bayu miwah aut kelor,
     suksmanipun: sakadi anake sane patut macukit, agung alit tua bajang wenang
     macukit.
- Cacotek sambungin layur,
     suksmanipun: sakadi anak sane ngorta ring timpalipun, raris ipun malih
     ngorti ring anak lianan.
- Cenik-cenikan punyan sotong,
     ngalsne pasti, suksman ipun: Sakadi pakatenan anake madewek alit tur
     berag, kewanten kereng tur sasa ngambil pakaryan.
- Dana tan kapariangkenan,
     suksmanipun: sakadi anake matatulung kalih mapawehweh ring timpal,
     kewanten sang katulungin wiadin kawehin nenten nyuksmayang.
- Dawa pahpahne liu slepanne,
     suksmanipun: Yening anake sue maurip, sinah akeh sane karasayang suka
     miwah dukane.
- Dayane manggul gampang,
     suksmanipun: sakadi anake sane ngrereh pakaryan ngekalihin mawetu bimbang
     manahipun.
- Degag delem, suksmanipun:
     kaucap ring anake sane degag, ring genah suwung ipun ngapak-apak ngaku
     wanen, kewanten yening sampun wenten musuh ipun  jerih, makiles mlaib.
- Dija kadene langite endep,
     suksmanipun: Sakadi anake mamilih genah utawi pakaryan, sane kasengguh
     becik pacing  ngwehin kasukan,
     sajatinipun ring dija ugi genahe pateh.
- Duk masanding api, suksmanipun: sakadi anake mamusuh musuhan raris
     genahipun matampekan, iwang akidik janten dados rebat.
- Gede kayune gede papane, suksmanipun: Ageng pakaryan wiadin pangkat
     anke, jaten ageng taler pikolihipun.
- Gede ombak gede angine, suksmanipun: ageng pikolihne, jaten ageng
     taler panelasipun.
- Gede gede bantang gedang, ditengahne muh, suksmanipun: pakantenan anke
     gede ganggas, sujatinipun gemba (lumah) nenten mampuh makarya.
- Girang gejorang, suksmanipun: yening wenten anak adiri makarya
     layangan, raris premangkin timpalne katah nuutang, (milu-milu tuwung).
- Goloh di tendas kelet di ikut, suksmanipun: sakdi anake paucap anake
     lega pacang ngwehin, sakewanten sampuun riinan ulaha.
- Joh apine teken gulinge, suksmanipun: diastun genahne madohan,, yening
     sampun cumpu, kasuen suen pati pacang matemu.
- Kladi onye bangkung bangka, suksmanipun: sakadi anake pocol madagang,
     barang barangipun telas ilang, kalih pianak somah ipun gelem sanget.
- Kamus majalan, suksmanipun: kaucap ring anake pradnyan tur sampun wruh
     ring makudang-kudang basa.
- Katangkeb langit, suksmanipun: kaucap ring anake sane kalintang ajerih
     ring timpalipune.
- Kekeh tuju gotol, sukamanipun: sakadi anake ngrereh pakaryan polih
     sakaya abidang telas, polih akalih taler telas, jantos nenten madruwe
     jinah, antuk telas dados daar.
- Kene latih enduk, suksmanipun: anke sane kabelog belog malarapan antuk
     munyi manis.
- Kidang di alase gaenang basa, suksmanipun: Nyegerang barang barang
     wiadin pikolih sane durung janten pacang kekeniang.
- Ketog semprong, krik tingkih, suksmanipun: sakadi anake sane adesa
     ninggal desa, rarud makasami cerik kelih tua bajang.
- Kudiang nekepin andus, suksmanipun: yening amunapi ngengkebang
     kecorahane, kasuen suen sinah ketara.
- Kunang-kunang anarung sasih, suksmanipun: sakadi anake sane bodo/tiwas
     mamanah mandungin anak bagus/sugih.
- Kuping ngliwatin tanduk, suksmanipun: sakadi ipianak nglangkungin
     paitungan anak tua.
- Kutil kutil ikut celeng, suksmanipun: pakantenanipun ganjih
     kewanten  yening kedeng ipun katos.
- Kutang sayang gemel madui, suksmanipun: sakadi anake nue pianak kaon,
     yan tundung pelih.
- Kropak majalan, suksmanipun: kaucap ring anak sane kalintang pradnyan,
     wikan ring sajeroning tutur utawi kakawin.
- Lalipi ngalih gagitik,suksmanipun: Sakadi nuturang dewek ipun mamaling
     ring arep polisi, sinah ipun katangkep raris ipun kahukum.
- Nyingnying singal, suksmanipun: sakadi anak alit yening sayangang
     antuk jinah kalih panganggo ipun dados mamunggal.
- Paksi bin paksa, suksmanipun: sios janma, janten sios budinipun.
- Pala dadua makadadua negen, suksmanipun: sakadi anak adiri nanggung
     pakaryan sane akeh.
- Pancoran matatakan batu, suksmanipun: sakadi anak tiwas nampekin anak
     sugih sane dane tur goroh, ring akidik kidike taler polih leledanipun.
- Payuk prumpung misi berem, suksmanipun: pakantenan umahipune
     brengbeng, kewanten sajeroning umahipun makeh barang-barang sane becik.
- Pilih-pilih bekul bakat buah bangiang, suksmanipun: sakadi anake
     klangkung mipit mamilih barang, pamuputne sane kaon keniang ipun.
- Pitik mlali di ketungane, suksmanipun: sakadi anake sane dados buruh,
     raris polih genah ring gemuhe.
- Pegat batu tusing dadi tutupang, suksmanipun: sakadi anake sane belas
     makurenan, nenten malih pacang atep.
- 
     
 Pitik mabela gajah, suksmanipun: sakadi ring desa wenten anak adiri sane iwang, raris anake adesa ngemasin.Kaketus saking :* Buku Basitha Paribasa Bali.
2. Sesenggakan (Ibarat).
            Wangun
lengkara sesenggakan setata kariinin antuk kruna buka, taler nganggén
wangun sampiran tur kalanturang antuk wangun katerangannyané sané kaanggén
paimbangan, ping untat wau suksmannyané. Ring asapunapiné, yéning gumanti
suksmannyané sampun sinah pisan, nénten malih madaging suksmannyané.
Ring sor puniki wantah makudang-kudang conto sasenggakan.
- Buka bantene, masoirohan,
     suksmanipun: sakdi anak sane nue perusahan, wantah ngutanyang
     pasemetonanipune kewanten makarya irika.
- Buka bangken gajahe,joh-joh
     mabo, suksmanipun: sekadi anaka sane nue pangkat sugih wiadin sugih yening
     katiben sengkala, ortanipunrauh 
     maideh-idehan.
- Buka batu buluane, nglintik
     tuah abesik, suksmanipun: kaucap sakadi anake sane nenten madue nyama
     wiadin timpal, wantah ipun padidiana.
- Buka benange, kadung suba
     maceleban, suksmanipun: sakadi anake sane kadung ngambil pakaryan,
     nyalah-nyalah yening ipun makaryanenten jantos puput.
- Buka bukite ejohin, katon
     rawit, suksmanipun: sakadi anake pakatenan ipun saking doh jegeg utawi
     bagus, kewanten wau tampek tlektekang ipun bodo, muanipune burik.
- Buka cicinge ngongkong,
     tuara pingenan nyegut, suksmanipun: sakadi jadmane sane degag ngaku wanen,
     kewanten jatinipun getap.
- Buka dadlune, kapid baan
     nyilih, suksmanipun: sakadi anake sane mapanganggo bungah becik-becik,
     kewanten jatinipun panganggene antuk nyelang.
- Buka dangap-dangape,
     gede-gede kayune ogara, suksmanipun: sakadi anake gemba katunan bayu miwah
     gelar (arta), nagih ngambil pakaryan sane ageng kalih akeh pacing nelasang
     prabiya.
- Buka entikan onge ngulah
     pesu, suksmanipun: sakadi anake ngomong awag-awag, sane nenten madasar
     antuk pamineh.
- Buka goake, ngadanin ibanne,
     suksmanipun: sakadi anake coroh raris nuturang maling.
- Buka jagunge, gedenan ati,
     suksmanipun: kaucap sekadi anake sane sombong tur degag, ngaku wanen tur
     sugih.
- Buka jangkrike, galak di
     bungut, suksmanipun: sakadi anake sane galak ati di omong, kewanten nenten
     purun nglaksanayang.
- Buka katake matindik, salah
     genah: suksmanipun: sakadi anake sane nenten uning nganutang payas dewek
     wiadin panganggopakantenanipun tani asin.
- Buka kasumba jawane,
     ngamahin, suksmanipun: sakadi anake sane kereng madaar kewanten mayus,
     ndenten demen makarya.
- Buka lindunge uyahin,
     blangsah, suksmanipun: sakadi anake uyang paling nenten nongos-nongos.
- Buka macane utawi meonge,
     ngengkebang kuku,suksmanipun: sakadi anake sane wikan utawi pradnyan,
     ngengkebang kawikanannyane utawi kapradnyanane.
- Buka macan, nakutin lawat,
     suksmanipun: sakadi anake sane mrasa teken dewekne iwang wiadin coroh,
     stata ipun marasa congah wiadin takut tur kabilbil.
- Buka mlali apine, mara
     ngasen kebus, suksmanipun: sakadi anake ngambil pakaryan sane sukeh tur
     madurgama ri sampune ipun sengkala wau ipun marasa.
- Buka naar bene matah,
     nglawan-lawanin, suksmanipun: sakadi nake kapaksa ngambil pkaryan, sane
     nenten damenina wiadin nenten uningina, punika mapuara nenten becik.
- Buka naar krupuke, gedenan
     kroakan, suksmanipun: sakadi anake sane ngaku wanen kalih jagi muputang
     karya, sakewanten nenten wenten buktinipun nglaksanayang.
- Buka medil kepecite, gedenan
     bia, suksmanipun: sakadi  anake
     ngambil karya ageng katah nelasang prabia, kewanten pikenoh kalih
     pikolihipun akidik.
- Buka nakep balange dadua,
     makadadua tuara bakat, suksmanipun: sakadi anake makeh nglamar pakaryan
     utaawi ngambil pakaryan, pamuputne sami nenten kekeniang.
- Buka negakin gedebonge,
     ngrasa ken jit belus, suksmanipun: sakadi anake sane ngrasa ken sikian
     iwang wiadin corah, dados ipun kimud utawi kabilbil.
- Buka ngae bajune sikutang ka
     raga, suksmanipun: saluiring polah basal an laksana marep anak siosan
     patut dumun imbangang ring raga becik miwah kaonne.
- Buka ngalih bedigale, ngadu
     sebeng, suksmanipun: mangda uning iraga nyindra semu kalih laksana timpal
     wiadin anak sane darma wiadin krinyi utawi egar wiadin sebet.
- Buka ngenjekin ikut cicing,
     mabalik nyaplok, suksmanipun: sakadi anak nundunin anak polos tur ipun
     polih sengkala.
- Buka patapaan rokone,
     nguredang dogen, suksmanipun: sakadi anak sane sugih, kasuen-suen
     nguredang kasugihanne duaning iwang antuk makta kasugihanne.
- Buka payane disisi maukir,
     di tengahne ngasumba, suksmanipun: ring sisi becik pamedal raosipune,
     kewanten ring manahipune jagi nyelekang wiadin ngamademang.
- Buka pasihe ngaduk ibana,
     suksmanipun: sakadi nake makardi kaon ring paumahan wiadin ring
     panyamaanipun, taler ipun jagi sareng keni kaone.
- Buka babakan
     pulene,pakidihang ada  anggon tuara
     ada, suksmanipun: sakadi anake kalangkung bares nenten majangka-jangka
     makidihang, jantois nenten wenten anggen ipun newek.
 
 Kaketus saking :
 * Buku Basitha Paribasa Bali
3. Sesawangan
      Sesawangan, lingganipun "sawang",
artinipun : mirib, polih pangiring "an", dados sesawangan,
raris kadwipurwayang dados "sesawangan", tegesipun :
punapa-punapi ugi sane katon (kacingak), raris kalawatang (karasayang) ring
kahiun, mirib sakadi solah kalih kahanan janma (mapawongan), upami : kedapan
bunga nagasarine maelogan tempuh angin, kasawangan sakadi tangan anak istri ayu
ngulapin.
Sawangan = iribang buka..........; masawang kuning =
mirib sada kuning agigis. Sesawangan puniki ketahipun ngangge kruna : buka,
kadi, tan pendah kadi, waluya kadi, luir, alah, amunan. Sesawangan puniki
ring Bahasa Indonesia pateh sekadi perumpamaan. Ring Geguritan Megantaka wénten
mungguh :
Pupuh Pangkur
- Pamarginé malonlonan, 
 nolih kori rakane jua kaesti,
 rasanya teka manutug,
 nyaup nyangkol ngarasaras,
 angin alon mamuat bon bungane arum,
 enjunge nyukur katinggalan,
 masawang bale kaaksi.
- Maabah-abah sarwa endah,
 malalangse ombake nene titir,
 lumute kasampeh liu,
 masawang tikeh makebat,
 tur makasur bulung-bulunge ne anyud,
 kaange ne pacurenggah,
 masawang togog di samping.
"Tegesipun : rasanya = manutug; enjunge, masawang :
bale; ombake titir, masawang : abah-abah muah langse; bulung-bulunge, masawang
: kasur; kaangge pacurenggah, kasawangan : togog."
Ring sor puniki wantah conto-conto sesawangan, luire :
- Buka bulane
     kalemahan,
     suksmanipun : kembang lemlenm.
- Kadi tunjung
     tan pawarih,
     suksmanipun : layu dudus.
- Luir nyuh
     gading kembar,
     suksmanipun : susune sane nyangkil putih gading.
- Kaya taru
     ragas tinibeng wresti; taru ragas = kayu ligir, tinibeng wresti = tepen ujan; suksmanipun :
     sakadi anake kendel polih kasadian.
- Kadi sulur
     tempuh angin; sulur
     = entikan bun; sesawangan bangkiang sane lemuh magelohan.
 Kaketus saking :
 * Buku Basitha Paribasa Bali
4. Papindan
            Wangun
papindan sumaih ring sesawangan, miwah sesemon, sakéwanten papindan nganggén
anusuara. Papindan, tegesipun: gegambaran buka, yéning imbangang pateh sakadi:
mirib tekén........, upami: papindan kedis, tegesnyané: wangun gambaré mirib
kedis. Mapinda sedih, tegesnyané mirip buka anaké sedih. Sané dados papindan
kruna aran sané polih anusuara.
Conto:
- lambéné barak ngatirah
- gegaéné mamukal
- kukuné mapah biu
- liatné natit
- isitné ngembang rijasa
- isitné ngisit kebo
- pipiné nyujén
- pamuluné nyandat gading
- untu nyalang ngatibangbung
- betekan batisné meling padi.
5. Sesemon
            Sesemon
pateh sakadi sesimbing, sakéwanten basa pangwedarnyané alus nudut kayun. Makéh
kaanggén malelemesan utawi pangrumrum anak istri, tur sering kasurat nganggé
pupuh.
Conto:
Sané Lanang: “Béh, napi kadén melah pisan sekar cempakané
punika, yéning                                  titiang  polih ngalap tur nyumpangang ambat ya legan
manah                                 titiangé.”
Sané Istri:        “Napi
gunané ngalap sekar kadi puniki, sané tan paguna, napi malih                         kasuén-suén pastika
pacang layu.
Pupuh Ginada:
(1)  
Tiang mriki ngrereh ‘bunga’, kocap wénten ‘campaka putih’, i riki genahnya
reko, kocap luih warnanipun, Nawang Tranggana ngandika, “Inggih wiakti,
‘nanging déréng masannya alap’”.
(2)  
Sesendoné kadi sipta, “Dumadak ya ulung jani, delima wastané ento, akatih
tengahing dalu, titiang masesangi nyangga, baan kacing,  titiang suka matoh jiwa.”
(3)  
Radén galuh weruh sipta, kenyung raris nyaurin, “Lamun painganan reko,
madia latriné ya ulung, di pekené ya tibéninnya, soring bingin, manakti apang
pasaja.”
6. Sloka
            Wangun
sloka, lengkarannyané nganggén kruna frasa buka slokané utawi kadi
slokané.
Ring sor puniki makudang-kudang conto sloka :
- Buka slokane, cara bluwang ngulahang basang mentil, depang bulune
     regreg; suksmanipun : anake sane ngutamayang dadaarang kemanten, ipun
     nenten ngitungan pangangge, jantos panganggen ipun brengbeng atebih.
- Buka slokane, dija ada batu belah tepen ujan; suksmanipun : anake sane
     loba tur bengkung, yadin amunapi antuk ngajahin wiadin ngorahin, taler
     nenten pacang mesalin laksananipun.
- Buka slokane, dija ada Galungan buung; suksmanipun : nenten wenten
     anak jaga wangde ngrereh pangupajiwa.
- Buka slokane, engkig-engkigan dongkang, makeplug masih basange ia;
     suksmanipun : sakadi anake sane miyegan galak tur nengkik, nenten dados
     palasang, pamuput ipun sengkala jagurina.
- Buka slokane, genite bakatgasgas; suksmanipun : sakadi anake sane
     keweh makarya, saget rauh timpalipun nulungin.
- Buka slokane, kasur ceburin dui langkahin; suksmanipun : sakancan
     pakaryan sane mapikolih becik patut marginin (karyanin), yening pakaryane
     sane mapikolih kaon patut impasin.
- Buka slokane, kudiang ngalih dinane ibi; suksmanupn : sakancang
     laksana sane iwang sane sampun lintang, sukehantuk mecikang malih.
- Buka slokane, macelep di kuping tengawan, pesu di kupingkebot;
     suksmanipun : anake sane nenten uning ngelingan peplajahan wiadin pitutur,
     gelis ipun lali.
- Buka slokane, makaca sumingkin lamur; suksmanipun : sakadi anake sane
     bingung ngresepang pitutur wiadin pituduh.
- Buka slokane, musuh wenang ampus; suksmanipun : satrune sane pacang
     nyengkalen ragane, dados linyokin, magda ragane rahayu.
- Buka slokane, ortane ento orten-ortenan; suksmanipun : ortane punika
     dados awi, sampunang banget ngega, sadurunge janten panggih wenten
     buktinipun.
- Buka slokane, tabah-tabahin ketipat, tingkaga masih ia; suksmanipun :
     sakadi anake sane ngambil pakaryan tan pawiweka, pamuput pacang manggihin
     pakewuh wiadin sengkala.
- Buka slokane, taru tan luputing angin; suksmanipun : sakancaning
     maurip tan luput pacang manggihin sakit.
- Buka slokane, tusing ade lemete elung; suksmanipun : anake sane dharma
     tur uning ngalah, sinah pacang manggihin rahajeng.
- Buka slokane, tusing ada uma sane tusing misi lelintah, suksmanipun :
     nenten wenten desa wiadin banjar, sane nenten madaging jadma sane mamaling
     utawi maparilaksana corah.
7. Sesimbing
            Sesimbing
pinaka ucapan pralambang sané banget pedes ngawinang sang kasesimbingin jengah
miwah sebet, santukan marasa ring kasesimbingin.
Conto:
(1)  
Kadang tan tinolihan, tegesnyané anak sané ngutamayang padéwékan kémanten,
nénten ngrunguang nyama utawi anak tiosan.
(2)  
Bé di pangoréngané baang ngeléb, tegesnyané, sakadi anak ngambil anak istri
bajang, sampun kakeniang sakéwanten ipun lénga, kantos anak bajang punika
malaib.
(3)  
Bas tegeh baan negak dilabuhé baongé elung, tegesnyané, sakadi anaké polih
pangkat tegeh/becik bas lebian kendelnyané, iwang antuka makarya agulikan,
kantos ngemasin maukum/nemu sengkala.
(4)  
Semuné nyukcuk langit, tegesnyané kaucapang ring anaké sané jumbuh.
Ring asapunapiné, sesimbing taler wénten nganggén kruna
sané tegesnyané nungkalik, sakadi:
(5)  
Anak kiul sakéwanten kabaos anteng;
(6)  
Anak dekil sakéwanten kabaos kedas;
(7)  
Anak belog sakéwanten kabaos dueg;
(8)  
Anak degag sakéwanten kabaos rapah.
8. Wewangsalan
            Wewangsalan
kawangun antuk lengkara kalih baris, lengkara sané riinan dados bantang/sampiran,
lengkara sané pungkuran teges sujatinnyané, miwah nganggén purwakanti.
Ring
sor puniki conto-conto wewangsalan sane siosan :
- Prakpak balok anggon sundih
     = awak belog ngaku ririh
- Punyan dagdag lusuh-lusuh
     = awak degag ngelah musuh
- Rempeyek kacang ijo
     = yadin jelek masih kanggo
- Senggauk agrobag
     = mauk biun bobab
- Sintok masui batu
     = asing getok magedi malu
- Sintat-sintut balebet di punapi = nyen ane ngentut embet lantas mati
- Suba bawang buin tanbusin
     = suba tawang buin tandruhin
- Suba kau buin seluhin = suba tau buin tandruhin
- Suba klungah buin manduri = suba pongah buin juari
- Soksokan misi klukuh = awak bocok ngalih angkuh
- Timpas puntul pengiris pungak = mimpas nguntuk mairib nyak
- Tai belek tai blenget = suba jelek mara inget
- Tiing tamblang apit gumbleng = mua nyambang apit subeng
- Bebee padang gambuh = magae ngandang nganjuh
- Be bebek be guling
     = busan kedek jani ngeling
Kaketus saking :
* Buku Basitha Paribasa
9. Peparikan
            Peparikan
masaih ring wewangsalan, sakéwanten kawangun antuk petang baris, sakadi conto:
(1)  
bé curik mabasa manis,
bungkung pendok sedeng di tujuh,
bajang cerik kenyungné manis,
selat témbok makita nyujuh.
(2)  
meli gabus duang kranjang,
lamen bodag sing ngenyakin,
yadin bagus mata kranjang,
enyén kodag mangenyakin.
(3) balang minyak balang memedi,
      balang kajoh
mawadah lumur, 
      lamun nyak
jalan magedi,
      tusing joh
teked di Sanur.
10. Cecangkitan
            Cecangkitan
kanggén ri kala magegonjakan, ring asapunapiné taler wénten kanggén nguluk-uluk
timpal. Mungguing wangun cecangkitan nganggén lengkara sané ngintar.
Conto:
(1)  
Tain cicing déngdéng goréng jaen pisan.
Tegesnyané: yéning déngdéngé goréng janten jaen,
sakéwanten yéning tain cicingé goréng nénten dados.
(2)  
Awak suba bajang enu manyonyo.
Tegesnyané: anak bajang sami madué nyonyo, sakéwanten
yéning anak sané sampun bajang nénten lumrah kantun nyepsep nyonyo utawi
manyonyo.
(3)  
Di Buléléng, Cinané makejang bah.
Tegesnyané: yéning di Buléléng tusing ada Cinané makejang
bah, sakéwanten Cinané di Buléléng mula kaukina “Bah”.
11. Raos Ngémpélin
            Raos
ngémpélin wangun krunannyané démpét, tegesnyané wénten krunannyané sané mateges
kakalih utawi démpét.
Conto:
(1)   
Yan makohkohan apané sakit?; makohkohan, tegesnyané cekéhan, miwah
taler mateges ngohkoh tanah.
(2)   
 Yan ngaé sekaa arja, tiang nyak ngaluhin;
ngaluhin, tegesnya dadi galuh, taler mateges tusing nyak dadi apa-apa (ngoyong)
utawi aluh.
(3)   
Kayang otonan I Madé, tiang nyéléngin; nyéléngin, tegesnyané lakar
ngemaang céléng, miwah taler dados mateges ninggalin sambilanga nyéléngin.
(4)   
Di Kintamani, raab umah anaké séng; séng, tegesnyané raab séng,
miwah taler dados mateges miring.
(5)   
Tiang mula misan Cokorda; misan, tegesnyané mingsiki, miwah taler
dados mateges sisan-sisan (mis-misan).
12. Cecimpedan
            Cecimpedan
wangunnyané kacihnayang antuk nganggén kruna pitakén apa ké?
| 
 | 
1.     
Apake anak cerik matapel?
2.     
Anak satak maka satak matlusuk?
3.     
Anak satak makasatak maudeng putih?
4.     
Apa anak cerik maid cacing?
5.     
Apa anak cerik maid enceh?
6.     
Apa anak bongkok kereng nyuun?
7.     
Anak cerik pantigang ngurek gumi?
8.     
 
Ane kajeps idup, ane nyepes mati?
| 
 | 
9.     
Ane negen nongos, Ane kategen majalan?
10.  Ane
tegeh dugdugin, ane endep juangin?
11.  Apa
cekuk kajengitin?
12.  Apa
cekuk baong godot basangne pesu gending?
13. 
Apa bale gede matampul abesik?
14. 
Base alukun ulung seka bidang?
15. 
Apa don ne amun pedang, buahne amun guungan?
16.  Apa
don ne srining-srining buahne amun gong?
17. 
Apa don ne amun tutup, buahne amun sirah?
18.  Apa
don ne utusan, buahne aturan?
19. 
Apa don ne amun tlapak lima, buahne amun sigi?
20. 
Apa di cerikne mapusung, di kelihne magambahan?
13. Cecangkriman
            Cecangkriman
maka sujatinnyané pateh ring cecimpedan, sakéwanten mawangun pupuh, ketahnyané
pupuh pucung. Conto:
Cecangkriman :
- Bapa
     Pucung,
 Indeng-indeng di alas gunung,
 Panake koryak-koryak,
 Di kayune ya padingkrik,
 Basang pelung,
 Tendase majajambulan.
- Berag
     landung,
 Ngelah panak cenik liu,
 Memene slelegang,
 Panak ne jekjek enjekin,
 Menek tuun,
 Mememne gelut gisiang.
- Jalan
     buntu,
 Tan masepak nolor terus,
 Nyen makeneh mentas,
 Apang elahang agigis,
 Musti blenggu,
 Majalan ditu magaang.
- Ia
     majujuk,
 Katumbak enu majujuk,
 Ane numbak ebah,
 Laut ngandang ngulintik,
 Bes kadurus,
 Pangencele mametelang.
- Kaki
     Pucung,
 Awak bunter maretungtung,
 Basange anginan,
 Sing paek ye ninjakin,
 Uber kepung,
 I kaki incang-incangang.
14. Bebladbadan
            Bebladbadan
kawangun antuk lengkara tigang palet, inggih punika lengkara sané kapertama
pinaka giing (bantang lengkara salanturnyané); lengkara sané kaping kalih
pinaka teges sujatinnyané; miwah lengkara sané kaping tiga teges
paribasannyané.
Conto:
- Mabunga layu = mayang, arti paribasane = sayang
- Blulang maukir
     = wayang, arti paribasane = sayang
- Maberuk tanah = caratan, arti paribasane = nyaratang
- Mabawang putih = kesuna, arti paribasane = pisuna
- Mabunga buah = bangsah, arti paribasane = mlangsah
- Macarang nyuh = papah, arti paribasane = ngepah
- Maceleng lua = bangkung , ati paribasane = bengkung
- Madanyuh biu = kraras, arti paribasane = raras dogen
- Madasar nasi = entip, arti paribasane = ngintip
- Madamar langit = bulan, arti paribasane = bulanan
- Madamar bangke = angenan, arti paribasane = mapangenan
- Madamar di carik = kunang-kunang, arti paribasane = tunangan
- Madon jaka = ron,
     arti paribasane = makaronan
- Madakin kuping = tilu, arti paribasane = uling liu
- Maadin kuud = klungah, arti paribasane = jengah
- Ental magulung = subeng, arti paribasane = nyebeng
- Golok jembrana = sadu, arti paribasane = masadu
- Gonda di gunung = anti, arti paribasane = nganti
- Goak mamata barak = tuhu-tuhu, arti paribasane = tuhu (sejati)
- Gedebong tuh = kupas, arti paribasane = upas
15. Sesapan
            Sesapan,
tegesnyané nyapatin, sané matetujon nglungsur karahajengan mangda nénten keni
bencana. Kawéntenan sesapan manut tetujonnyané, minakadi:
- Sesapan ngebah taru
-         
“Ratu Betara Sangkara, titiang nglungsur taru duéné, mangda titiang nénten
tulah.”
- Sesapan ngentasin genah tenget
-         
“Jero sané nuénang genahé/marginé, tiang nyelang genahé, icén tiang
karahajengan!”
- Sesapan angin baret
-         
“Ratu Betara Bayu, mamargi I Ratu becik-becik sampunang kantos ngrusak
wewidangan titiang, mangda titiang sami rahajeng!”
- Sesapan ri kala sungkan, wénten dongkang mamunyi
-         
“Ih, dongkang, apa not iba, yéning ada anak makeneh rahayu baang mai,
sakéwala yén ia mapaidepan corah, cotot matané apang kanti buta!”
16. Tetingkesan
            Tetingkesan
punika kruna basa ngandap kasor, tegesnyané bebaos sané kanggén ri kala
ngandapang raga.
Conto:
(1)     
“Durusang malinggih Pak, kanggéang nénten wénten genah malinggih!”
Kawéntenannyané, genah sané wénten becik, kursi empuk saha resik.
(2)     
“Sameton sami, duaning sampun galah, ngiring ka perantenan, kanggéang
ulamnyané tasik-tasik manten!”
Kawéntenannyané, ajengané madaging reramon makéh pisan.
(3)     
“Durus unggahang, kanggéang toyané tabah!” 
Yakti-yakti nénten wénten gohnyané, duaning genah warung
sané ngadol sanganan doh.
17. Gigihan
            Gigihan, kruna basa sané medal saking sang sané gelu
utawi tangkejut sangkaning cokornyané maserit, di asapunapiné sang sané maserit
punika tambis-tambis runtuh. 
Conto:
-         
“Éé, caluk cang ulung”.
-         
“Ada dah, batis cang maserit”.
Manut abah sang sané gigihan, wénten taler sané nganggé
kruna basa jaruh, sakadi:
-         
“Imih ratu, barang cang ulang”. Barang i riki biasané sering
kaucapang nganggén kruna silih sinunggil srana masanggama.
18. Basa Jumbuh
            Basa
jumbuh, kruna basa sané sering kanggén olih sang sané madué abah jumbuh utawi
nguni jun. Cecirénnyané marupa kruna madak, sakadi:
- “Mémé jani mara ya sukat I Madé malayar ngrénéb umahné.”
- “Madak ja tiang pang énggal sugih!”
- “Pianak tiangé belog, okan ragané wau ja dueg san ring sekolahan.”
- “Madak, pianak tiangé lulus ngrereh
     universitas!”
Pustaka
Acuan
Alwi, Hasan dkk. 1993. Tata Bahasa Baku Bahasa Indonesia. Jakarta: Departemen Pendidikan
dan Kebudayaan.
Anom, I Gusti Ketut. 1983. Tata Bahasa Bali. Denpasar: Pemerintah Daerah Provinsi Daerah
Tingkat I Bali
Bawa, I Wayan lan I Wayan Jendra. 1981. Struktur Bahasa Bali. Jakarta: Pusat
Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.
Cook S.J, Walter A. 1971. Introduction to Tagmemic
Analysis. London-New York-Sydney-Toronto; Holt, Rinehart & Wiston.
Elson, Benjamin & Velma Pickett. 1969. An
Introduction to Morphology and Syntax. Santa Ana, California: Summer
Institute of Linguistics.
Ramlan, M. 1976. “Penyusunan Tata Bahasa Sruktural Bahasa
Indonesia” (dalam Pedoman Penulisan Tata Bahasa Indonesia, ed. Yus
Rusyana dan Samsuri). Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa Departemen
Pendidikan dan Kebudayaan.
Sulaga, I Nyoman dkk. 1996. Tata Bahasa Baku Bahasa Bali. Denpasar: Pemerintah Provinsi Daerah
Tingkat I Bali.
Tim Penyusun. 2006. Tata
Basa Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali, Badan Pembina Bahasa,
Aksara, dan Sastra Bali Provinsi Bali.
Tinggen, I Nengah. 1984. Tata Basa Bali Ringkes. Singaraja: Rhika.
Bagus, I
Gusti Ngurah, dkk. 1979/1980. Peribahasa dalam Bahasa Bali. Singaraja:
FKIP Universitas Udayana.
Gautama,
Budha, Wayan. 2004. Pralambang Basa Bali. Denpasar: CV. Kayumas Agung.
Ginarsa,
Ketut. 1984. Paribasa Bali. Balai Penelitian Bahasa Singaraja, Bali.
Poerwadarminta,
W.J.S. 1987. Kamus Umum Bahasa Indonesi. Diolah kembali oleh Pusat
Pembinaan  dan Pengembangan Bahasa
Departemen Pendidikan dan Kebudayaan. Jakarta: Balai Pustaka.
Rozak Zaidan, Abdul, dkk., 2000. Kamus Istilah Sastra.
Jakarta: Balai Pustaka
Simpen, W. AB., 2004. Basita Paribasa. Denpasar:
Upada Sastra.
Sudjiman, Panuti, Ed.1986. Kamus Istilah Sastra.
Jakarta: Penerbit PT Gramedia.
Tinggen, I Nengah.
1988. Aneka Rupa Paribasa Bali. Singaraja: Percetakan Rhika Dewata.
Tim
Penyusun. 2005. Kasusastran Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi
Bali.
Tim
Penyusun. 2006. Paribasa Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali,
Badan Pembina Bahasa, Aksara, dan Sastra Bali Provinsi Bali.
Warna, I
Wayan. 1993. Kamus Bali-Indonesia. Denpasar: Dinas Pengajaran Daerah
Tingkat I Bali.
| 
 | 

KAPUPULANG
OLIH
I MADE JULIADI
SUPADI,S.Pd
 
 
 
Tidak ada komentar:
Posting Komentar