"OM AWIGNAMASTU NAMA SIDDHEM OM SWASTIASTU" SEMOGA SEMUA DALAM PERLINDUNGAN TUHAN, SELAMAT MEMBACA DAN SEMOGHA BERMANFAAT.jangan lupa kunjungi videobsaya di link https://youtu.be/-UJdPDAjETM

7/18/2011

Tata Lengkara Basa Bali




Tata Lengkara Basa Bali*

I.
 Pamahbah

            Sajeroning makudang-kudang pustaka, kakeniang pangertian lengkara punika wantah pupulan kruna sanĂ© ngwetuang artos sampun tingas pisan. Pangertian lengkara kadi punika mabuat pisan karyanang tetimbang, duaning wĂ©nten makudang satuan lingual sanĂ© kawangun antuk akruna dados kawastanin lengkara. Ngiring uratiang conto puniki: Pan Sari, ditu, lan nyakan, asing-asingnyanĂ© dados pinaka lengkara yĂ©ning marupa panyawis saking pitakĂ©n sakadi conto puniki. (1) NyĂ©n ajak mai? (2) Dija alih sampinĂ©? (3) I MĂ©mĂ© sedek ngudiang? Panyawis maka tetiga lengkaranĂ© punika asing-asing dados kawangun olih akruna sakadi lĂ©rĂ©tan kruna ring ajeng.
            Mapaiketan ring parindikan ring ajeng, pangertian lengkara kaketus saking Tata Bahasa Baku Bahasa Indonesia, inggian punika widang pinih malit saking ujaran utawi teks (wacana) sanĂ© ngwetuang pikayunan sanĂ© jangkep manut ketatabahasaan. Sajeroning wangun bebaosan (lisan), lengkara setata kadulurin antuk titi nada, wĂ©nten panyelag olih jeda, katutup olih intonasi pamragat, lan kamiletin olih kesenyapan sanĂ© nĂ©nten nadosang asimilasi suara dados panyelag. Sajeroning wangun sasuratan nganggĂ© aksara Latin, lengkara kakawitin antuk aksara kapital lan katutup olih tanda titik, pitakĂ©n, utawi tanda seru; samaliha prasida taler kawewehin antuk makudang-kudang tanda pangwacĂ©n marupa spasi, makadi koma, titik koma, titik dua, lan apasang garis pĂ©ndek sanĂ© ngapit wangun-wangun seselikan.
            Manut taler saking cakepan sanĂ© wĂ©nten, kakuwuban widang Tata Lengkara nguwub bebaosan frase, klausa, lan lengkara. Mapaiketan ring pangertian ring ajeng, ring sor puniki sasida-sidaan titiang pacang ngaturang parindikan tigang widang (frase, klausa, lan lengkara) basa Bali punika sanĂ© pinaka bantang bebaosanĂ© mangkin. Samaliha, maka tetiga punika saling makilitan saling mapaiketan, nĂ©nten dados kapasahang niri-niri.


































II
Pepaosan Frase

            Frase, ngranjing wewidangan pangweruh tata kruna. Sajeroning widang puniki pacang kabaosang pangertian frase, cecirĂ©nnyanĂ© lan makĂ©h struktur frasĂ©nĂ© punika.
2.1 Pangertian Frase
            Satuan gramatik frase sering kawangun olih kekalih kruna utawi lintang, ngawinang frase taler kawastanin kumpulan (pupulan) kruna. Wangun frase prasida kacihnayang antuk nganggĂ©n prinsip unsur langsung (UL). Konstruksi sintaksis, frase lan lengkara umumnyanĂ© kawangun antuk kekalih (UL). Sajeroning frase lan lengkara, makĂ©h UL pateh, sakĂ©wanten makĂ©h konstruksi sanĂ© wĂ©nten sajeroning makekalih wangun punika mabinayan. Sumangken panjang wangunnyanĂ©, sumangken makĂ©h taler unsur sanĂ© ngwangun. Ngiring uratiang lengkara (4) ring sor puniki!
(4) I Madé nongos di Badung ngajak somah muah pianaknyané.
            Lengkara ring ajeng kawangun olih duang unsur: I MadĂ© nongos di Badung lan ngajak somah muah pianaknyanĂ©. SalanturnyanĂ©, pupulan kruna I MadĂ© nongos di Badung kawangun antuk kekalih unsur, inggih punika I MadĂ© nongos lan di Badung. Pupulan kruna I MadĂ© nongos kawangun antuk unsur kekalih, I MadĂ© lan nongos. Samaliha, pupulan kruna di Badung kawangun antuk unsur kekalih, inggih punika di lan Badung.
            Pupulan kruna ngajak somah muah pianaknyanĂ©, kawangun taler saking unsur kekalih, ngajak lan somah muah pianaknyanĂ©. Pupulan kruna somah muah pianaknyanĂ©, kawangun olih kekalih unsur, inggian punika somah lan pianaknyanĂ©.
            Prinsip UL dados kabahbahang nganggĂ©n diagram kotak kadi ring sor puniki.
L
I Madé
9
nongos
10
Di
6
Badung
7
ngajak


4
somah
1
muah

pianaknyané
2
 I MadĂ© nongos
11
di Badung
8
somah muah pianaknyané
3
I Madé nongos di Badung
12
ngajak somah muah pianaknyané
5
I Madé nongos di Badung ngajak somah muah pianaknyané

Katerangan:
a.       Kotak 3 mawit saking 1 lan 2
b.      Kotak 5 mawit saking 4 lan 3
c.       L mawasta lengkara
d.      Kotak 8 mawit saking 6 lan 7; kotak 11 mawit saking 9 lan 10
  1. Kotak 12 mawit saking 11 lan 8; kotak 13 mawit saking 12 lan 5
Malarapan diagram kotak ring ajeng prasida katon, kotak 3,5,8,11,12, lan 13 asing-asing kabaos konstruksi sintaksis. Kotak 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11, lan 12 kabaos unsur langsung.
Manut prinsip UL kadi ring ajeng, lengkara I Madé nongos di Badung ngajak somah muah pianaknyané kakeniang petang kelompok kruna, inggian punika I Madé nongos, di Badung, ngajak somah muah pianaknyané lan somah muah pianaknyané. Pupulan (kelompok) kruna puniki wénten sané kabaos frase. Pupulan kruna sané nénten naenin nglimbakin wates fungsi, yadiastun unsur-unsurnyané kawangun antuk kekalih kruna yata ké langkungan kabaos frase. Utawi dados kabaosang frasené punika wantah konstruksi sintaksis sané unsur-unsurnyané kawangun olih duang kruna utawi lintang, magenah ring soring konstruksi lengkara, sakéwanten wénten ring duur konstruksi morfologis sané kawéntenannyané nénten nglangkungin wates fungsi. Parinama frase sajeroning aliran struktural setata marupa gabungan kruna.
2.2 Cirin Frase
            Mangda prasida minayang satuan frase ring satuan sanĂ© tiosan mabuat kauningin cirin-cirin frasenĂ© punika. YĂ©ning sampun uning cirin-cirin frasenĂ© prasida pacang minayang satuan puniki, utaminipun ring kruna satma.
(a) Cecirén Artos
            Saking data kakeniang pupulan kruna anak tua. Satuan punika kawangun olih duang unsur, inggih punika unsur anak lan tua. SadĂ©rĂ©ng pupulan kruna puniki ngranjing ring konstruksi sanĂ© jimbaran, inggih punika lengkara, pupulan unsur puniki maduĂ© arti kekalih, kapertama maartos i rerama (yayah-rĂ©na) lan sanĂ© ping kalih maartos anak sanĂ© lingsir. Pabinayan artos kadi punika prasida katerangang saking konstruksi lengkara kadi ring sor puniki.
(5) Komang Rusna tusing ngelah anak tua
(6) Ada anak tua ngaba sok gedé
            Conto lengkara (5) ring ajeng, pupulan kruna anak tua yĂ©n selehin saking artosnyanĂ©, majanten pupulan kruna punika madaging artos asiki, inggih punika rerama (yayah-rĂ©na). Duaning pupulan kruna punika maduĂ© artos asiki, wangun punika kabaos kruna satma nĂ©nten frase. Ring lengkara nomer (6), pupulan kruna anak tua, yĂ©n selehin saking artosnyanĂ© nyantenang artos anak sanĂ© lingsir. Niki maartos, artos sanĂ© kawedarang wantah artos saking makasami kruna sanĂ© dados unsur pupulan krunanĂ© punika. Duaning asapunika, pupulan kruna anak tua saking lengkara nomer (6) boya ja kruna satma, sakĂ©wanten frase.
            Manut kadi panyelehan ring ajeng, prasida kasimpulang, saking cacirĂ©n artos, frase punika madaging artos sakwĂ©h kruna sanĂ© dados unsurnyanĂ©.
(b) Cecirén Wangun
            CecirĂ©n wangun dados kaselehin saking unsur-unsur sanĂ© ngwangun frase punika, paiketan antarunsuripun, lan panglimbaknyanĂ©. Konstruksi sintaksis dados kabaosang frase utawi kruna satma sasampun kaselehin unsur sanĂ© ngwangun.
            Sakadi conto lengkara (5) ring ajeng, pupulan anak tua sanĂ© marupa kruna satma, unsur-unsurnyanĂ© nĂ©nten dados kaselipin kruna tios. YĂ©ning paksayang nyelipin kruna tios pantaraning unsur punika, kruna punika nĂ©nten malih ngranjing dados kruna satma, sakĂ©wanten dados frase. Upami, yĂ©ning unsur anak tua kasisipin kruna anĂ© pantaraning unsurnyanĂ©, wangun punika dados anak anĂ© tua. Wangun punika nĂ©nten malih dados kruna satma duaning artosnyanĂ© nĂ©nten kari i rerama (yayah-rĂ©na) sakĂ©wanten sampun maartos anak sanĂ© lingsir lan wangunĂ© puniki kabaos frase. Duaning asapunika, cecirĂ©n wangun frase basa BalinĂ© punika wantah marupa konstruksi sintaksis, sanĂ© unsur-unsurnyanĂ© kawangun olih kruna kekalih utawi lintangan. Pantaraning unsur-unsuripun dados kasisipin kruna lian, sakadi muah, lan, anĂ©, tekĂ©n, wiadin, ajak, sanĂ©, tur, saha, lan, buin.
(c) Cecirén Tanjek (Intonasi)
            CecirĂ©n tanjek mabuat pisan anggĂ© nyihnayang wangun, utaminipun sanĂ© marupa frase utawi gabungan kruna. Gabungan kruna prasida kabaos frase utawi lengkara sasampun kauningin tanjek ring ungkur wangunnyanĂ©. Pinaka conto, sajeroning pupulan kruna gula batu (wastan silih sinunggil gendis), yĂ©n tanjek baos runtuh ring ungkuring kruna sanĂ© pinih ungkur ring tu, pastika pupulan kruna punika kawastanin kruna satma. Samaliha, yĂ©ning tanjek baos runtuh ring ungkur sajeroning asing-asing krunannyanĂ©, la lan tu, wangun kadi punika kabaos frase. Manut conto ring ajeng prasida kasimpulang, pupulan kruna yĂ©ning tanjek baos sajeroning akruna dĂ©rĂ©ng puput utawi kari nerus, punika ngranjing wewidangan frase.
            PradĂ© tanjek baos runtuh ring asing-asing ungkuring kruna, inggih punika ring la saking unsur gula lan tu saking unsur batu, artosipun nĂ©nten malih wastan silih sinunggil gendis, sakĂ©wanten pupulan kruna punika marupa frase sanĂ© maartos ‘gendis’ lan ‘watu’. Duaning asapunika, kawĂ©ntenan wates tanjek baos, taler pinaka cecirĂ©n sajeroning nentuang frase basa Bali!
2.3 Wilangan (jenis) lan Struktur Frase
            Wilangan frase katentuang manut daging (jenis unsur-unsurnyanĂ©). Wilangan unsur-unsur frase basa Bali kapĂ©rang manut kadi ring sor puniki.
a. Frase Nominal
            Frase Nominal (FN), frase unsur pusatnyanĂ© majenis kruna nomina, sakadi frase badan cĂ©lĂ©ng. Makekalih unsur frase inucap ngranjing ring kruna nomina. Duaning asapunika, frase ring ajeng ngranjing widang frase nominal.
            Frase Nominal maduĂ© makudang-kudang struktur, minakadi ring sor puniki.
(a)    Nomina + Nomina
(7) bajun i mémé
(8) umah i kaki
(b) Nomina + Adjektiva
      (9) bunga barak
      (10) warna kuning
(c) Nomina + Konjungsi+Nomina
      (11) batis tekĂ©n lima
      (12) jagung wiadin juuk
(d) Nomina + Pronomina
      (13) umah ento
      (14) kurenannĂ©
(e) Nomina + Adverbia
      (15) nasi dogĂ©n
      (16) pipis dogĂ©n
(f) Adverbia + Pronomina
      (17) tuah danĂ©
      (18) tuah tiang
(g) Adverbia + Numeralia
      (19) tuah duang dasa
      (20) wantah satus
(h) Nomina + Nomina (berafiks)
      (21) nasi abakul
      (22) baas akarung.
b. Frase Adjéktival
            Frase AdjĂ©ktival (Fadj) wantah frase sanĂ© unsurnyanĂ© makasami marupa kruna adjĂ©ktiva utawi wantah unsur pusatnyanĂ© manten marupa kruna adjĂ©ktiva. UpaminnyanĂ©, frase jegĂ©g pesan wantah frase adjĂ©ktival, duaning unsur jegĂ©g pinaka unsur pusat majenis adjektiva. Asapunika taler frase dawa bawak pinaka frase adjĂ©ktival duaning makekalih unsurnyanĂ© majenis adjĂ©ktiva.
Frase adjéktival basa Bali manawi madué makudang-kudang struktur makadi:
(a)    AdjĂ©ktiva + AdjĂ©ktiva
(23) berag landung
(24) gedé tegeh
(b) Adjéktiva + Adverbia
      (25) mudah sajan
      (26) kedas sajan

(c) Adverbia + Adjéktiva
      (27) paling gedĂ©
      (28) bas cenik.
c. Frase VĂ©rbal
            Frase VĂ©rbal (FV) wantah frase sanĂ© makasami unsurnyanĂ© majenis vĂ©rba utawi wantah unsur pusatnyanĂ© manten sanĂ© majenis vĂ©rba. Upaminipun, madaar majalan ngranjing ring frase vĂ©rbal duaning makekalih unsurnyanĂ© vĂ©rbal. Asapunika taler frase nulis alus pinaka frase vĂ©rbal, sanĂ© maduĂ© unsur inti, inggih punika nulis sanĂ© majenis vĂ©rba.
Frase vérbal basa Bali madué struktur kadi puniki.
(a)    VĂ©rba + VĂ©rba
(29) negak ngraos
(30) tundéna mulih
(b) Vérba + Adjéktiva
      (31) ngomong manis
      (32) mamunyi tinglis
(c) Adverbia + VĂ©rba
      (33) suba majalan
      (34) tondĂ©n magaĂ©
(d) Vérba + Préposisi + Vérba
      (35) mamaca tur nulis
      (36) luas utawi mulih.
d. Frase Préposisi
            Frase PrĂ©posisi (FPp) wantah frase sanĂ© kariinin olih prĂ©posisi pinaka penanda lan kadulurin olih katĂ©gori nomina utawi partikel (utaminnyanĂ© katerangan). MinakadinnyanĂ©, frase apa dogĂ©n wantah frase prĂ©posisi utawi frase partikel duaning makekalih unsuripun golongan partikel, inggih punika kruna pitakĂ©n lan panyelas.
Frase préposisi basa Bali madué struktur makadi ring sor.
(a)    PrĂ©posisi + Nomina
(37) ka gunung
(38) di Kelating
(39) uli tukadé
(b) Préposisi + Pronomina
      (40) tekĂ©n tiang
      (41) uli ia
(c) Préposisi + Katerangan
      (42) uli ibi
      (43) uli ibi sanja
      (44) uli jani.











III
 Pepaosan Klausa

3.1 Pangertian Klausa
            AnggĂ©n pamitegep sajeroning ngawikanin parindikan pangertian klausa durus uratiang wangun satuan gramatikal kadi ring sor puniki!
(45) Tiang tusing teka ibi sanja wiréh ujané bales pesan.
(46) Ia mara magaé yén ada anak maburuhang.
(47) YĂ©n maan upah maburuh mara ia meli nasi.
            Majalaran antuk nyelehin maka tetiga wangun ring ajeng, majanten wangunĂ© punika katutup olih intonasi ring panguntatnyanĂ© (intonasi akhir). Maka tetiga wangun ring ajeng yĂ©n selehin, maduĂ© intonasi panyelag utawi intonasi sanĂ© nĂ©nten marupa intonasi panutup. SakĂ©wanten, intonasi punika madrebĂ© nilai panyelag sanĂ© paling suĂ© timbangang ring intonasi antarkruna utawi antarfrase. Durus uratiang intonasi pantaraning makekalih wangun sanĂ© kaselagin antuk ungkapan panyambung intrakalimat, wirĂ©h lan yĂ©n. Ring ajeng ungkapan panyambung intrakalimat punika setata kaenjekang (karĂ©rĂ©nan ri tatkala ngwacĂ©n) suĂ©an timbangang pantaraning tiang lan tusing sajeroning lengkara (45); ada lan anak sajeroning lengkara (46); lan meli miwah nasi sajeroning lengkara (47).
            Wangun sanĂ© prasida kabaos klausa nĂ©nten ja kacingak saking panguntat baos (intonasi akhir), sanĂ© dĂ©rĂ©ng puput, nanging patut taler kauratiang wangun sanĂ© kaungkurin olih intonasi akhir sanĂ© sampun puput (intonasi final). Lengkara (45) nyihnayang indik kekalih intonasi, inggian punika intonasi nonfinal lan intonasi final. Makekalih intonasi puniki nyihnayang wangunĂ© punika kawangun antuk kalih widang, makekalihnyanĂ© kawastanin klausa
Dadosnyané, sané kawastanin klausa wantah pah-pahan wangun sané karuntutin antuk intonasi, napiké punika intonasi final yata ké nonfinal pinaka panguntat ujaran. Duaning asapunika, sané kabaos klausa wantah satuan gramatik sané kadukung olih prédikat, napiké kadulurin jejering lengkara (subjék), objék, palengkap, utawi katerangan. Untengnyané, sajeroning klausa wantah wénten asiki prédikat sajeroning ujaran (Cook, 1971: 65; Elson and Pickett, 1969: 64); utawi sané kabaosang klausa wantah wangun linguistik sané kawangun antuk jejering lengkara (subyek) lan linging lengkara (predekat) (Ramlan, 1976: 56). Uratiang conto ring sor puniki!
(48) I Mémé nyakan di paon, I Bapa ngarit di abian
(49) I Gedé malali ka Badugul
Lengkara (48) ring ajeng madaging klausa kekalih, inggih punika (a) I Mémé nyakan di paon lan (b) I Bapa ngarit di abian. Makekalih wanguné punika kabaos klausa duaning asing-asing sampun madué unsur inti klausa, inggian punika linging lengkara (prédikat). Sajeroning klausa (a) unsur I Mémé pinaka jejering lengkara (subjék), nyakan pinaka linging lengkara (prédikat), lan di paon pinaka katerangan. Asapunika taler sajeroning klausa (b) I Bapa pinaka jejering lengkara (subjék), ngarit pinaka linging lengkara (prédikat), lan di abian pinaka katerangan.
Lengkara (49) kawangun olih klausa asiki, duaning wantah madaging unsur inti klausa asiki. Sajeroning unsur puniki,  I GedĂ© pinaka jejering lengkara, malali pinaka linging lengkara, lan ka Badugul pinaka katerangan.
3.2 Pola klausa
            Ring ajeng sampun kaunggahang, linging lengkara (prĂ©dikat) pinaka unteng (inti) wangun klausa, sakĂ©wanten fungsi sanĂ© tiosan, makadi jejering lengkara (subjĂ©k) lan katerangan nĂ©nten kacutetang (dados-dados manten). Duaning asapunika, pola klausa setata katandain olih kawĂ©ntenan i linging lengkara (prĂ©dikat).
Durus uratiang urutan fungsi klausa basa Baliné kadi ring sor puniki!
a. Subjék + Prédikat
- Cerik-ceriké malayangan.
- Agung Lanang Wijaksara sampun malajah.
b. Subjék + Prédikat + Objék
- I Rai meli jaja
- Putu tondén ngaba bal.
c. Subjék + Prédikat + Katerangan
- I Dadong labuh tuni semengan
- Liu pesan anaké mablanja ka Ardis Tabanan
d. Subjék + Prédikat + Pelengkap
- Bali kasinanggehang sorga dunia
- Pamandangané ngulangunin keneh.
e. Subjék + Prédikat + Objék + Katerangan
- I Nengah meli rujak di warung
- I Putu ngalih saang ka tegalé.
f. Subjék + Prédikat + Objék + Palengkap + Katerangan
- Pan Cager ngaritang sampinné padang ibi sanja
- Ingetang yan, buin mani tiang lakar kema!
- Makecos macan gedé, makejang pada takut.
3.3 Macem-Macem Klausa
            Klausa kapah dados makudang-kudang widang sakadi bagan ring sor puniki.





                                                                                    aktif
                                                            transitif            pasif
                                         verbal                                 medial
                      bebas                                                        biasa
                                    intransitif        
Klausa                                                   statif                resiprokal
                                       nonverbal
                        terikat                            ekuasional

            YĂ©ning uratiang bagan ring ajeng, klausa  kapah dados duang macem, inggian punika klausa bebas lan klausa terikat. Klausa terikat nĂ©nten kapĂ©rangang malih, sakĂ©maon klausa bebas kapĂ©rang malih dados klausa verbal lan nonverbal. Klausa verbal kapah malih dados klausa transitif lan klausa intransitif. Klausa transitif kapĂ©rang malih dados klausa aktif, pasif, miwah klausa medial, samaliha klausa intransitif kapah dados klausa biasa lan klausa resiprokal. Klausa statif lan klausa ekuasional pinaka pĂ©rangan saking klausa nonverbal.


















IV
Pepaosan Lengkara

4.1 Pangertian Lengkara
            Lengkara punika marupa pupulan kruna, taler sering marupa kruna pinaka pasaur lengkara sadurungnyanĂ©. Pinaka dasar pupulan kruna utawi krunanĂ© punika kabaos lengkara inggih punika: (a) runtutan ucapan utawi tulisan sanĂ© madaging unteng pikayunan sanĂ© jangkep manut uger-uger tata basa; (b) runtutan ucapan sanĂ© madaging alunan suara (nada) ring pamuput madaging panees suara panguntat (intonasi final). Ring basa sanĂ© kasurat (basa tulis), lengkara ketahnyanĂ© kakawitin antuk aksara murda (huruf kapital) miwah ring panguntat madaging cecirĂ©n (tanda) cecek (titik), pitakĂ©n, miwah pisuruh (seru). Ngiring cingak conto kadi ring sor puniki.
Nyén ento?
Tiang.
Énggalin mai!
Siapé ané belina ibi suba mati.
Lengkara sané kabaos paripurna sakirangnyané madaging jejering lengkara (subjék) miwah linging lengkara (prédikat). Kawigunan (fungsi) lianan sakadi panandang (objék) miwah katerangan (keterangan) nénten ngwetuang lengkara punika jangkep.
4.2 Lengkara Nganutin Tetujon
            Nganutin tetujon bebaosan, lengkara kapĂ©rang dados tigang soroh inggih punika lengkara pamidarta, lengkara pitakĂ©n, miwah lengkara panguduh.
4.2.1 Lengkara Pamidarta
            Lengkara Pamidarta inggih punika lengkara sanĂ© nlatarang pariindikan. Panees lengkara ring untat ketahipun rata, sakadi:
Jani ada paméran di lapangan.
Ibi sanja umah I Darmané puun.
Dugas bomé macedar, tiang sedek maca buku.
Dugas odalané di Pura Désa Luh Nérti makamén songkét.
4.2.2 Lengkara Pitakén
            Lengkara PitakĂ©n marupa lengkara sanĂ© tetujonipun nunas pasaur saking sang sanĂ© katakĂ©nin. Panees ring panguntat lengkara ketah ipun ngunggahang (intonasi tanya) miwah sering nganggĂ©n kruna pitakĂ©n, sakadi:
Ada paméran di lapangan?
Dija ada paméran?
Ada apa di kota Tabanan?
Sira sané rauh mriki?
4.2.3 Lengkara Panguduh
            Lengkara Panguduh inggih punika lengkara sanĂ© tetujonipun ngandikain anak tiosan mangda maparilaksana utawi ngambil pakaryan. Lengkara panguduh punika wĂ©nten panguduh sanĂ© alus miwah sanĂ© kasar, sakadi:
Durusang ambil siki-siki, Pak!
Tulungin jebos ambilang tiang buku!
BĂ©h, Ă©nggalin ja majalan!
Telahang suba amah makejang!
Ampunang baktana mriki, Luh!
4.3 Lengkara Nganutin Wangun
            Nganutin wangunipun, lengkara kabinayang dados lengkara tunggal miwah lengkara masusun.



4.3.1 Lengkara Tunggal
            Lengkara Tunggal, inggih punika lengkara sanĂ© polannyanĂ© asiki, sakirangnyanĂ© madaging jejering lengkara, linging lengkara, ring asapunapinĂ© madaging panandang (objĂ©k) miwah katerangan, sakadi:
MĂ©n Putu meli nasi
Ni Sari ngadep bunga di peken
Linuhé nguugang umah ibi sanja.
Semengan pesan pegawéné suba masuk ka kantor.
4.3.2 Lengkara Masusun
Lengkara Masusun, inggih punika lengkara tunggal sané sampun kawrediang ngwangun susun anyar tur sakirangnyané madaging kalih lengkara tunggal. Lengkara masusun kabinayang malih dados tetiga inggih punika lengkara masusun pepadan, lengkara masusun matingkat, miwah lengkara masusun pepetan.
4.3.2.1 Lengkara Masusun Pepadan
            Lengkara Masusun Pepadan inggih punika lengkara masusun sanĂ© lengkaranipun kantun sapadan utawi sederajat. Lengkara puniki ketah kagabungang antuk kruna napi, nanging, sakĂ©wala, miwah sanĂ© lianan. Indayang cingak lengkara ring sor puniki.
Beli Wayan negak ditu, tiang dini.
Nyoman ngoyong driki napi milu ka umah Pan Danuné?
Adinné jemet, nanging belinné kiul.
Ia anak suba malajah, sakéwala nu masih belog.
4.3.2.2 Lengkara Masusun Matingkat
            Lengkara Masusun Matingkat puniki kawangun antuk lengkara sanĂ© paiketannyanĂ© nĂ©nten sumaih. Silih sinunggil lengkarannyanĂ© kabaos inan lengkara (induk kalimat), lengkara sanĂ© lianan kabaos pranakan lengkara (anak kalimat), sakadi:
Nyoman Sokasti teka dugasé tiang sedek nulis surat di kamar.
Madé Cenik ngeling krana tusing menék kelas.
Ia malali mulih nuju bulan purnama.
Di subané ada anak nepukin makejang anaké sing bani malali kema.
4.3.2.3 Lengkara Masusun Pepetan
            Lengkara Masusun Pepetan  inggih punika lengkara masusun sanĂ© ngutamayang mepetang wangun lengkara sanĂ© pateh, sakadi:
Cariké ento mara belina. Cariké ento jani suba gadéanga.
- Cariké ento mara belina, jani suba gadéanga.
I Sekar belianga nasi. I Guru tusing belianga nasi.
- I Sekar belianga nasi, I Guru tusing belianga.
Nyoman Ruja malali ka Jakarta. Nyoman Ruja malali ka Bandung, Nyoman Ruja malali ka Yogyakarta.
- Nyoman Ruja malali ka Jakarta, ka Bandung, lan ka Yogyakarta.
4.4 Lengkara Nganutin Paindikan Jejering Lengkara
            Nganutin paindikan jejering lengkaranipun, lengkara-lengkara basa BalinĂ© kabinayang dados lengkara lumaksana miwah lengkara linaksana.
4.4.1 Lengkara Lumaksana
            Lengkara Lumaksana inggih punika lengkara sanĂ© jejering lengkarannyanĂ© nglaksanayang pakarya. Linging lengkarannyanĂ© ketah marupa kruna tiron mapangater anusuara, sakadi:
Beli Madé nusuk saté.
Mbok Putu ngaé rujak.
Adinné nulis surat ibi sanja di ampiké.
I juru boros manah kijangé ento.



4.4.2 Lengkara Linaksana
Lengkara Linaksana, inggih punika lengkara sanĂ© jejering lengkarannyanĂ© keni paindikan. Linging lengkarannyanĂ© ketah marupa kruna tiron mapangater ka- miwah mapangiring –in, miwah –a, sakadi:
Saténé katusuk baan Beli Madé.
Tiang dukaina ring I Guru.
Bungané adepa tekén Luh Sari di Peken Badung.
Adinné maekin belinné.
Galengé tegakina tekén panakné.


















V
Simpulan
            Saking bebaosan ring ajeng prasida simpulang titiang unteng-untengnyanĂ© pisan. Sajeroning maosang Tata Lengkara Basa (Bali) nĂ©nten prasida kapasahang saking frasa, klausa, lan lengkara. Duaning lengkara kawastanin jangkep yĂ©ning sampun wĂ©nten unsur-unsur pawangunnyanĂ© sakadi klausa lan frase.
Frase,  wantah konstruksi sintaksis sanĂ© unsur-unsurnyanĂ© kawangun olih duang kruna utawi lintang, magenah ring soring konstruksi lengkara, sakĂ©wanten wĂ©nten ring duur konstruksi morfologis sanĂ© kawĂ©ntenannyanĂ© nĂ©nten nglangkungin wates fungsi. Parinama frase sajeroning aliran struktural setata marupa gabungan kruna.  Kruna taler kabaos lengkara, yening marupa pasaur utawi lengkara panguduh.
Sané kawastanin klausa wantah pah-pahan wangun sané karuntutin antuk intonasi, napiké punika intonasi final yata ké nonfinal pinaka panguntat ujaran. Duaning asapunika, sané kabaos klausa wantah satuan gramatik sané kadukung olih prédikat, napiké kadulurin jejering lengkara (subjék), objék, palengkap, utawi katerangan. Untengnyané, sajeroning klausa wénten prédikat sajeroning ujaran.
Lengkara punika marupa pupulan kruna, taler sering marupa kruna pinaka pasaur lengkara sadurungnyané. Pinaka dasar pupulan kruna utawi krunané punika kabaos lengkara inggih punika: (a) runtutan ucapan utawi tulisan sané madaging unteng pikayunan sané jangkep manut uger-uger tata basa; (b) runtutan ucapan sané madaging alunan suara (nada) ring pamuput madaging panees suara panguntat (intonasi final). Ring basa sané kasurat (basa tulis), lengkara ketahnyané kakawitin antuk aksara murda (huruf kapital) miwah ring panguntat madaging cecirén (tanda) cecek (titik), pitakén, miwah pisuruh (seru).


Pustaka Acuan

Alwi, Hasan dkk. 1993. Tata Bahasa Baku Bahasa Indonesia. Jakarta: Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.
Anom, I Gusti Ketut. 1983. Tata Bahasa Bali. Denpasar: Pemerintah Daerah Provinsi Daerah Tingkat I Bali
Bawa, I Wayan lan I Wayan Jendra. 1981. Struktur Bahasa Bali. Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.
Cook S.J, Walter A. 1971. Introduction to Tagmemic Analysis. London-New York-Sydney-Toronto; Holt, Rinehart & Wiston.
Elson, Benjamin & Velma Pickett. 1969. An Introduction to Morphology and Syntax. Santa Ana, California: Summer Institute of Linguistics.
Ramlan, M. 1976. “Penyusunan Tata Bahasa Sruktural Bahasa Indonesia” (dalam Pedoman Penulisan Tata Bahasa Indonesia, ed. Yus Rusyana dan Samsuri). Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.
Sulaga, I Nyoman dkk. 1996. Tata Bahasa Baku Bahasa Bali. Denpasar: Pemerintah Provinsi Daerah Tingkat I Bali.
Tim Penyusun. 2006. Tata Basa Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali, Badan Pembina Bahasa, Aksara, dan Sastra Bali Provinsi Bali.
Tinggen, I Nengah. 1984. Tata Basa Bali Ringkes. Singaraja: Rhika.



 *  Kriya Patra sajeroning Pelatihan Guru Bahasa Daerah Bali lan Guru Agama Hindu SD lan SMP Negeri/Swasta  se-Bali warsa 2008 sanĂ© kalaksanayang olih Dinas Pendidikan Pemuda dan Olah Raga Provinsi Bali

2 komentar:

  1. Om Swastiastu, artikel niki becik anggen melajah, nanging ampura tulisanne nenten jelas (warna lan backgroundnya), suksma
    | | | Help You See Beyond Reality | | |

    BalasHapus
  2. Om Suastiastu Pk,,Ampura Pk titiang buat di diagramnya di word n saya copi tak mau berbentuk diagram kenten, ampura nika dumun niki titiang cobak edit malih nggih! lan suksma antuk masukanne nika!

    BalasHapus